Obsesyon ve Kompulsiyonlar

Hastalık derecesinde olmasa bile hepimizin hayatında zaman zaman obsesyon(takıntı) ve kompülsiyonlara(zorlantı) rastlamak mümkündür.Obsesyon ve kompülsiyonlar nedir? ne değildir? bilirsek bunlarla mücadelemiz de kolaylaşacaktır.

Takıntılı düşünceler olarak tarif edebileceğimiz obsesyonlar sıkıntı yaratma özellikleri nedeniyle bireyin etkisizleştirmeye çalıştığı düşünce, dürtü ve düşlem şeklinde ortaya çıkan korkulardır. Benliğe yabancı olan bu takıntılar kişinin aklına istemeden gelir, inatla tekrarlar ve zihni meşgul eder.

Kişinin aklına istemeden gelen ve takılan düşünceler temizlikle, simetri-düzenle, dini konularla, cinsel konularla ya da çok farklı şeylerle ilgili olabilir. Obsesyonlardan en temel olanları özetleyecek olursak;

1)Obsesyonel ruminasyonlar:

Dünyanın oluşumu, insanın ortaya çıkışı, beynimiz nasıl çalışır, dünyaya neden geldik, uzay boşluğu ve evrenin özellikleri, nasıl görürüz, nasıl duyarız, depremler, okyanuslar, ölümden sonra yaşam gibi ispatı mümkün olmayan ve tartışmalı konularla ilgili kişide sonu gelmeyen içsel tartışmalar vardır. Sonuç alınması mümkün olmayan bu düşünceler bireyi saatlerce oyalar, bir türlü zihninden atamaz.

2)Obsesyonel ritüeller:

Obsesyonel ritüeller ellerini 5 kez yıkamadan sofraya oturmama, yemekten sonra 4 kez diş fırçalama, musluğu 4-5 kez açıp kapatmadan banyodan çıkmama, kıravatını 3 kez bozup takarak giyinme gibi davranışsal eylemler olabildiği gibi, ellerini yıkarken belli sözcükleri tekrar etme, kaldırımda yürürken araba plakalarını okuma gibi düşünsel eylemler de olabilir.

3)Kirlenme obsesyonları:

En sık görülen obsesyonlardandır. Başkalarının idrar, dışkı, tükrük gibi salgılarına bulaşmaktan korkma, mikrop kapma endişesiyle kapı kolu, musluk gibi nesnelere dokunmaktan korkma gibi çok farklı kirlenme obsesyonları vardır.

Kirlenme takıntısı olan biri pislik bulaşacak endişesiyle çöp tenekesi görünce yolunu değiştirebilir, bir başkası balkondaki kuş pisliğinden huylanıp bütün evi temizlemeye uğraşabilir, bir diğeri bulaşıktan sonra tabaklarda deterjan kalma endişesiyle defalarca tabakları durulayabilir

Kirlenme obsesyonları radyasyon, toksik atıklar, hava kirliliği gibi konularda aşırı duyarlılık yaratarak kişinin çevre kirliliğinden aşırı endişe duymasını sağlayabilir. Tiksinme huyu olan bir çok kişinin bu davranışının altında pislik bulaşma, kirlenme düşünceleri vardır.

4)Simetri ve düzen obsesyonları:

Kişi evde, iş yerinde, sosyal yaşamındaki eşyaların düzeni ve simetrisi ile ilgili takıntılı düşünce, düşlem ve ritüeller geliştirmiştir. Kitaplığa yerleştirilen kitapların sırasından, masa düzeni, dolapta giysilerin yerleştirilmesine kadar farklı şeylerde tertip ve simetriye büyük önem veren bu kişiler sağladıkları düzen bozulduğunda sıkıntı duyarlar. Bir sonraki aşamada kişi tüm gününü kurduğu düzen ve simetrinin devamını sağlamakla geçirebilir. Bazen de bunlara doğaüstü düşünce ve inançlar eklenebilir. Örneğin, kişi kitaplarının yerleşme şekli bozulursa annesinin başına kötü bir şey geleceğinden endişelenir.

5)Cinsel obsesyonlar:

Cinsel ve dini baskıların fazla olduğu muhafazakar toplumlarda cinsel obsesyonlara sık rastlanır. Eşcinsel olduğunu sanma, çocuklara karşı sapıkça ilgisi olduğunu sanma, ensest ilişkide bulunduğunu hayal etme gibi takıntıları cinsel obsesyonlara örnek gösterebiliriz.

Çocuğunun altını temizlerken gördüğü pipiyle ilişkiye girecek endişesi yaşayan anne, yanına bir erkek oturduğunda onunla cinsel ilişkiye girdiği fantezisi yaşayıp kızlık zarının bozulup bozulmadığını kontrol eden genç kız, kızıyla ilişkiye gireceği korkusuyla onunla bir an bile yalnız kalmak istemeyen baba örnekleri psikiyatri literatüründe sıktır.

Başkalarına saldırarak cinsel açıdan zarar verme düşünceleri de cinsel obsesyonlar arasında sıktır.

Bu düşünceleri olan kişiler, bu düşüncelerin yarattığı sıkıntı ve kaygıyı gidermek için, o düşünceler akıllarına geldiğinde temizlik yapma, sayı sayma, namaz kılma, dua okuma gibi bir takım etkisizleştirme davranışları geliştirebilirler. İlerleyen dönemde kaçma ve kaçınma davranışları geliştirerek çocuklarından, ailelerinden ve toplumdan uzaklaşma gösterebilirler.

6)Dini obsesyonlar:

Dini obsesyonlar(takıntılar) sık görülen takıntılar arasındadır. Bu kişiler genellikle Tanrı ya da kutsal şeylere hürmetsizlik gösterdiği, küfür ettiği gibi duygular içinde günah işlediği korkusuna kapılır. Namaz ve diğer ibadetler sırasında akla küfürlü ya da cinsel içerikli düşüncelerin gelmesi sık görülür.

Dini hassasiyeti yüksek kişilerde bu durum çok can sıkıcı ve kaygı verici olur. Kişi bu düşünceleri saçma bulsa da rahatlayamaz. Cennet, cehennem, ruhlar alemi, ölüm gibi konularla ilgilenme had safhadadır.

Müslüman bir hastanın Hristiyan olduğunu sanması, abdest alan kişinin bir türlü doğru abdest aldığına ikna olmayıp abdesti defalarca tekrarlaması, namaz sırasında aklına gelen küfürlerden dolayı namazın bir türlü tamamlanamaması dini obsesyonlara örnek verilebilir.

Tüm obsesyonlarda olduğu gibi dini takıntılarda da kişi bunların saçma olduğunu bilse de düşüncelerini kontrol edemez. Günah işlediği, cehennemlik olduğu, dinden atılacağı gibi korkularla büyük çaresizlik içinde acı duyar. Bundan kurtulmak için daha fazla dua ve namaz kılarak kendini affettirmeye çalışabilir.

7)Somatik obsesyonlar:

En yaygın obsesyonlardan biri de bedensel yani somatik obsesyonlardır. Hastalık kapma endişeleri ve en ufak bir bedensel şikayeti ciddi hastalıklara yorumlama somatik takıntıları oluşturur.

Dismorfi dediğimiz bedenin bir yeri ya da bir organı ile aşırı ilgilenme de somatik obsesyon sayılır.

Baş ağrısını beyin tümörü olduğu şeklinde düşünme, yanaktan öpüşmeyle cinsel hastalık kapacağı endişesi yaşama, hastalık kaparım endişesiyle hastane gibi ortamlara girememe, vücudundan kötü kokular yayıldığını sanma gibi farklı bedensel takıntılar görülebilmektedir.

Somatik obsesyonlar hastayı sıklıkla doktor doktor dolaştırarak hastalığını bulmaya teşvik eder. Hasta psikiyatriye gelene kadar çoğu kez 3-5 doktor gezmiş olur.

8)Saldırganlık obsesyonları:

Düşünsel obsesyonlardan olan saldırganlık obsesyonlarında diğer insanlara hakaret etme, darp benzeri davranışlarda bulunma ya da sevdiği kişilere zarar verici eylemlerde bulunma gibi düşünce, dürtü ve düşlemler söz konusudur. Kişi bazen kendine zarar vermekten ya da çıldırıp etrafa zarar vermekten de korkar.

İntihar etmekten korkan bir hasta kendimi aşağı atabilirim endişesiyle balkona çıkmayabilir, pencere kenarında duramayabilir. Çocuğunu keserek zarar vermekten çekinen bir anne evdeki kesici delici aletleri kilit altında tutabilir. Bir diğeri markette bir şey çalarsam ve hırsızlıkla suçlanırsam düşüncesini takıntı haline getirebilir. Başka bir hasta otobüste, metroda çırılçıplak soyunma endişesi yaşadığından toplu ulaşım araçlarına binmekten kaçınabilir.

9)Diğer obsesyonlar:

Acil tuvalet hissi yaşamak, ‘’kapıyı kilitledim değil mi?’’, ‘’umumi tuvaletten mikrop kapmamışımdır değil mi?’’ gibi çeşitli şüpheler nedeniyle birilerinden onay alma ihtiyacı, uğurlu ve uğursuz sayılara takılma, bir şey kaybetme korkusu, hatırlayamadığı bir şeyi ısrarla hatırlama isteği gibi çok farklı obsesyonlar görülebilir.

Merdiven altından geçmemek, kapıdan sağ ayakla çıkmak gibi batıl inançlar kişinin yaşamını etkiler hale geldiğinde obsesif davranıştan söz edilebilir.

Kompulsiyon dediğimiz zorlantılar ise bir obsesyona tepki olarak ortaya konan yineleyici davranış ya da zihinsel eylemlerdir. Kompulsiyonlar obsesyonun getirdiği sıkıntıyı giderme amacı güder. Bunlar çok fazla zaman harcamaya, bireyin işlevselliğini düşürmeye başlasa da kişi kendini kurtaramaz. Bunların aşırı ve anlamsız olduğunun bilinmesi kompulsiyonların temel özelliğidir. Kompulsiyonlar ile etkisizleştirmek istediği takıntı arasında gerçekçi bir ilişki yoktur.

1)Temizlik kompulsiyonu:

Kirlenme ya da bulaşma obsesyonu temizlik yaparak etkisizleştirilmeye çalışılır. Aşırı el yıkama, diş fırçalama, banyoda kalma gibi temizlik kompulsiyonları en tipik örneklerdir.

Kişi ellerinin kirli olduğu hissiyle musluğa koşar, rahatlama hissi gelene kadar bolca yıkar. Bir süre sonra hiçbir şeye dokunmamasına karşın yine ellerinin kirlendiği duygusuyla musluğa gider ve aynı tören tekrarlanır. Bu durum gün içinde defalarca tekrarlanır. Sabun ve deterjandan dolayı eller yara olabilir. İleri vakalarda hasta sabunla rahatlamayıp çamaşır suyu, tuz ruhu gibi korozif maddelerle kendini yaralayabilir.

Bazı hastalar pencere açıldı toz girdi, misafir geldi mikrop bulaşmış mıdır gibi endişelerle kendilerini ev temizliğine verebilir. Her yer defalarca silinir, dezenfekte edilir, ev havalandırılır, yıkanır. Gün boyu elinde temizlik beziyle dolaşan hasta çocuğunun bakımını aksatır, diğer işlerini ihmal eder.

İş yerinden gelince bütün kıyafetleri yüksek ısıda yıkama, günlük hayatta el sıkışmaktan kaçınma, dışarıda yemek yiyememe, genel tuvaletlere girememe gibi davranışlar temizlik takıntı ve zorlantısı ile ilgili eylemlerdir.

2)Kontrol etme davranışı:

Şüphe ya da emin olamama obsesyonları kontrol etme davranışlarını doğurur. Ocak, kapı ya da pencerenin kapatılıp kapatılmadığından, ütü ya da fırının fişinin prizde takılı kalıp kalmadığından emin olamama durumunda defalarca kontrol gereksinimi ortaya çıkabilir. Kişi musluğu ya da kapıyı 8-10 kez açıp kapatmadan rahatlayamaz. Bazen yarı yoldan dönerek kapının kilitli olup olmadığına bakılır. Para verirken birkaç kez sayma da kontrol etme zorlantısı sayılır.

3)Tekrarlayıcı törensel davranışlar:

Tekrar okuma ve yazma, kapıdan 3 kez girip çıkma, sandalyeye 4 kez oturup kalkma gibi tekrarlayıcı davranışlarla karakterizedir. Gün içinde defalarca tekrarlanan bu davranışlar kişinin zaman kaybetmesine, iş ve gücünden geri kalmasına sebep olur.

Televizyonda bir kaza haberi duyduğunda çocuğu da aynı kazaya uğramasın diye 5 kez dua okumak, uykuya dalmadan önce garip figürlerle ayna karşısında dans etmek, aksi taktirde uyuyamamak, ders çalışırken son paragrafta iken yanlış okudum hissiyle başa dönüp aynı konuyu 3-5 kez okumak zorunda hissetmek gibi çok farklı tekrarlayıcı törensel davranış örnekleri verilebilir.

4)Sayma kompulsiyonları:

Sayı sayarak iş yapma, kaldırımda yürürken araba plakalarını okuma, apartman numaralarını tekrarlama, yoldaki çizgileri sayma ya da onlara basmadan yürüme, bir elmayı kaç ısırışta yediğini sayma, bir patlıcan soyma işlemini mutlaka 6 hamlede bitirmeye çalışma, merdiven basamaklarını sayma gibi kompulsiyonlar sayma takıntısı ve kompulsiyonlarıdır.

5)Sıralama ve düzenleme zorlantısı:

Sıralama ve düzenleme kompulsiyonlarının amacı simetri ve düzen takıntılarının yarattığı sıkıntıyı gidermektir. Kişi evdeki bir minderin kaymış olmasını kaldıramaz, mutlaka tekrar tekrar düzeltir, kontrol eder. Halılar, tablolar mutlaka belli bir düzgünlükte tutulur, bunu sağlamak için büyük dikkat ve çaba gösterilir. Giysi dolabında belli katlama usulü, belli renk sıralaması v.s olur, bu durum büyük bir hassasiyetle kontrol edilir. Merdivenden çıkarken gördüğü her dairenin önündeki ayakkabıları düzenleyen vaka örnekleri psikiyatri literatüründe mevcuttur. Sıralama ve düzenleme kompulsiyonları olan bir anne sabahtan akşama çocuğunun yanından ayrılmayıp kendini perişan edebilir.

6)Biriktirme ve toplama takıntı ve zorlantısı:

Bu gruptaki hastalar maddi ve manevi bir değeri bulunmayan her şeyi evde biriktirir, hiçbir şeyi atmaya kıyamaz. Zaman içinde çöpler bile kıymetli görünür ve evde biriktirilir. Ev ıvır zıvır çerçöp ile dolar ve kokmaya başlar. Tedavi edilmediğinde komşuların şikayeti ile belediye ve polis zoru ile ev boşaltılır, temizlenir.

7)Söyleme, sorma, itiraf etme gereksinimi:

Bu kişiler karşılıklı sohbet sırasında bir şey sorup, yanıt isterler. Bunlar saçma şeyler de olsa mutlaka yanıt alma ihtiyacı duyarlar ve soruların arka arkası kesilmez.

İtiraf etme gereksiniminde ise kişiler o an kötü bir şey olmasını engellemek için ve durumun saçmalığının farkında olmalarına rağmen özel sırlarını uygun olmayan birilerine anlatırlar.

8)Zihinsel törenler:

Bu hastalarda zihne bir anda bir konu takılır, tüm iş bırakılarak o konu derinlemesine düşünülür, karşıda biri varsa uzun uzun tartışılır. Konu ispatlanmaya çalışılır, tartışmaların sonu gelmez.

9)Diğer kompulsif davranışlar:

Saatler harcayacak şekilde alışveriş listeleri hazırlanması, birine karşı konulmaz bir dokunma isteği (karşıdakinin sivilcesini sıkma, ensesine dokunma gibi), göz kırpma-göz dikme gibi bakma tarzında takıntılı hareketler, kendini yaralama davranışları, törensi yemek yemeler diğer kompulsif davranışlar arasındadır.

Psikoterapi Antalya, Antalya Psikiyatri ve Psikoterapi Merkezi, Lara/Muratpaşa/Antalya.

Psikoterapist ve Psikiyatri Uzmanı Dr. Emine Filiz Uluhan.