Çocuklarda Benlik Saygısı Gelişimi

Psikolojiye olan ilginin artmasıyla, benlik kavramı nedir, benlik nasıl oluşur, benlik saygısı nasıl gelişir, çocuğun benlik saygısını geliştirmek için neler yapılmalıdır? soruları sıkça sorulur olmuştur.

Bireyin kendisiyle ilgili görüş ve algı biçimi olan benlik, doğumdan itibaren gelişmeye başlar. Burada temel faktör bireyin kendisi ve çevresiyle etkileşimidir.

Kişiliğin öznel yanı olan benlik, bireyin kendi kişiliğine ait sahip olduğu fikir, kendini değerlendirme şekli, yani kendisini nasıl tanıdığı, nasıl gördüğüdür.

Benlik saygısı ise bireyin kendisini beğenilmeye ve sevilmeye değer görmesidir. Kişi kendini objektif olarak değerlendirebilmeli, kendisini olduğundan değersiz ya da en değerli, en mükemmel, en üstün görmeden, olumlu düşüncelerle, kendini olduğu gibi kabullenebilmeli, kendini sevmeli, özüne güvenmelidir. Değerlilik, yeterlilik, yapabiliyor olma duyguları benlik saygısının temel öğeleridir.

Benlik kavramında, şu sorulara içtenlikle yanıt vermelisiniz.

• Ben neyim? Kendinizi nasıl tanıyorsunuz? Çirkin, güzel, akıllı, akılsız, yakışıklı, çekici, yetenekli, sıkıcı, konuşkan gibi.
• Amaç ve hedefiniz nedir? Kendinize ne değer biçiyor, kendinizi nasıl görmek istiyorsunuz? Toplumsal statü, rol ve saygınlığınızı nasıl görüyorsunuz?
• Ne yapabilirim? Neleri iyi yaparsınız? Yüzmede iyiyim, insanlar benimle iyi vakit geçirir, sorunlara pratik çözümler üretirim, çok kitap okurum, çok çalışırım, iyi otomobil kullanırım vs.
• Değer yargılarınız, inançlarınız, doğru ve yanlışlarınız nelerdir?

Özetle benlik kavramı, kişinin kendisi hakkındaki görüşlerinin tamamıdır.

Gerçek benlik, kişinin kendini algılaması, sahip olduğu zihinsel ve fiziksel özelliklerin farkında olmasıdır. Ben kimim? Ben neyim? Ben ne yapabilirim? sorularına verdiğiniz cevap gerçek benliğinizdir.

İdealleriniz, özlem, istek ve emelleriniz, elde ettiğinizde kendinizi en iyi hissedeceğiniz şeyler ise ideal benliği oluşturur. Benim için neler değerlidir? Hayattan ne bekliyorum? Hayatta ne istiyorum? sorularının karşılığı ideal benliktir.

Ruh sağlığı için ideal benlik ile gerçek yaşantınız arasında bir denge, uyum olmalıdır. Değer yargılarınız ve ideallerinize uygun hareket ve mücadele etmediğinizde psikolojik sorunlar kaçınılmazdır.

Benlik kavramının ilk adımları çok erken dönemlerde başlar. Başta anne, baba ve temel bakıcı olmak üzere çocuğun yaşamındaki önemli insanların çocuğa yaklaşım ve davranışları, benlik gelişiminde temel rolü oynar.

Benlik gelişimi tamamen başarı odaklı değildir. Kendisi ve çevresiyle ilgili olumlu geri bildirimler alan çocuk kendini değerli görecek, kendisine saygı duyacaktır.

Çocuğun benlik saygısı oluşumunda anne birinci derecede önemlidir. Doğumla başlayan bu ilişki, annesiyle girdiği ilişkilerde beğenildiği, kendine başarı saydığı şeyler annesince kabul edilip, takdir edildiği ölçüde olumlu yönde ilerleyecektir.

Öğrenilmiş bir yaşantı olan benlik saygısı, çocuğun en değerli varlığı olan anne babasının ona verdiği değerle sıkı sıkıya ilintili olup, kardeşler, arkadaşlar ve öğretmenleriyle olan ilişkileri, onlardan aldığı tepkilerle gelişen ve değişen bir süreçtir.

Birey için önemli kişilerin, bireyin yaptıklarına onay vermesi, yaptıklarını beğenmesi, onunla övünmeleri ya da ondan utanmaları, sürekli eleştiride bulunmaları, yaptıklarını beğenmemeleri, hoşnutluklarını göstermemeleri benlik saygısının düşük veya yüksek olmasını sağlayacaktır.

Benlik saygısı gelişiminde anne babanın sağ olup olmamaları, üvey anne ya da üvey baba ile büyüme, aile yapısı, ailedeki kardeş sayısı, kaçıncı çocuk olunduğu, ailenin ekonomik durumu, anne babanın eğitim düzeyleri ve meslekleri yanı sıra sosyal, çevresel ve kültürel faktörler ile fiziksel görünüşün de rolleri vardır.

Çocuğa aşırı eleştirel yaklaşan ailelerde, cinsel ve fiziksel tacize uğrayan çocuklarda, ailede alkolizm ve madde kötüye kullanımı varsa, ailede aşırı koruyucu ya da aşırı hoşgörülü davranılıyorsa düşük benlik saygısı gelişme olasılığı yüksektir.

Benlik saygısı düşük olan çocuklar;

• Başarısızlık kaygısı nedeniyle görev ve sorumluluk almaktan, yeni deneyimlerden kaçınırlar.
• Bir oyun veya ödev yaparken çabuk sıkılır, oyun veya ödevi kısa sürede bırakırlar. Ufak bir zorlanma ya da hayal kırıklığı, yaptığı işten vazgeçmesine neden olur.
• Bir oyunu kaybedeceğine veya herhangi bir konuda başarısız olacağına inanıyorsa başkalarını suçlayarak ya da dış etkenleri ileri sürerek mazeretler yaratır, mızıkçılık yapar, bu durumu kamufle etmek için rahatlıkla yalan söyleyebilir.
• Okulda ve derslerde başarısız olma olasılığı yüksektir, sosyal aktivitelere ilgisi zayıftır.
• Övgüye de, eleştiriye de olumsuz karşılık verirler.
• Diğer insanların ya da akranlarının kendisi hakkındaki düşüncelerinden aşırı derecede etkilenirler.
• Kendilerine dönük yoğun eleştiride bulunur, kendilerini beğenmezler. “Herkes benden daha akıllı ve başarılı”, “Öğretmenim ve arkadaşlarım beni sevmiyor”, “Boyum çok kısa”, “Kilom çok fazla”, “Çirkinim” gibi düşüncelere sahiptirler.
• Okul içinde saygısız davranışlar sergileyebilir, geçimsizlik gösterebilirler.
• Hiç umursamaz, yardım etmez bir tavırları olabileceği gibi aşırı derecede yardımcı ve merhametli de görülebilirler.

Yüksek benlik saygısına sahip çocuklar ise;

• Sosyal olarak aktif ve yaratıcılık potansiyelleri yüksek çocuklardır.
• Kişisel amaçları nettir, bu doğrultuda kararlı ve gerçekçi hareket ederler.
• Fiziksel görünümleri konusunda endişeleri azdır.
• Ders başarısı, sportif faaliyetler, akran ilişkileri gibi etkinlik alanlarında herkesin farklı olabileceğini kolaylıkla kabul ederler.
• Şüphe, korku ve çelişkilerinin esiri olmazlar.

Çocuğunuzun benlik saygısını geliştirmek için Antalya psikiyatri ve Antalya psikoterapi olarak şu önerilerde bulunuyoruz.

• Çocuğunuza kendisini ve geleceğini güvende hissedeceği, emniyet duygusunu verin.
• Çocuğunuzda önce aileniz, sonra yakın arkadaşlarınız olmak üzere arkadaşlar, komşular, okul gibi grupları kapsayacak şekilde ait olma duygusu geliştirin.
• Çocuğunuzda belli amaç ve hedef oluşturmaya yardımcı olun. Bunu yaparken sadece güçlü ve olumlu yanlarını göstermek ve keşfetmesini sağlamak yanında daha zayıf ve sınırlı yanlarını da gösterin, bunları kabul etmesini ve güçlendirmesini öğretin.
• Çocuğunuzdan beklentileriniz ne çok aşağıda ne de çok yukarıda olsun.
• Çocuğunuza güvendiğinizi hissettirin. Size olan güvenini hiçbir zaman sarsmayın. Sözlerinizi tutun, ona dürüst davranın.
• Tek başına kararlar almasına, bazı şeyleri tek başına yapmasına fırsat tanıyın. Bu sayede sorumluluk duygusu gelişimine katkıda bulunursunuz.
• Etkinliklere katılmasını sağlayarak katılımcılık duygusunun gelişmesine yardımcı olun.
• Başarılarında mutlaka olumlu geribildirimde bulunun, takdir edin.
• Hataları ve başarısızlıklarında olumsuz kişisel eleştirilerden kaçının. Bu engel ve aksiliklerin herkesin her zaman başına gelebileceğini, bunun yaşamın bir parçası olduğunu, önemli olanın hatalardan ders almak olduğunu belirterek kendisini yenilgiye uğramamış hissettirin.
• Çocuğunuzla nitelikli zaman geçirin.
• Mükemmellik beklentisi içinde olmayın, çocukları belli bir kalıba sokmaya çalışmayın.
• Çocuk yetiştirmede mutlaka sınırlarınız olsun. Sınır koymak aşırı disiplin, bir korku ortamı yaratmak değildir. Önemli olan oluşturulan sınırlar konusunda tutarlı olmaktır.

Benlik saygısı, benlik saygısı gelişimi, benlik saygısı geliştirmenin yolları, benlik kaygısını etkileyen etkenler, benlik saygısını arttırmanın yolları ile ilgili genel görüş ve öneriler şöyledir.

• Benlik saygısı ruhsal rahatsızlıklarda önemli rol oynar. Benlik saygısı zayıfladıkça psikolojik rahatsızlıklar artar.
• Benlik saygısı düşük bir kişi öncelikle anne babasının ve onun için önemli kişilerin, kendisini sevmediğini, değer vermediğini düşünür. Bu temel fikir gelecekte bilişsel çarpıtmalara yol açarak psikolojik ve psikiyatrik rahatsızlıklara zemin hazırlayacaktır.
• Benlik saygısı kişiye yeterlik, değerlilik ve çevredeki olayları etkileyebilirlik hissi verir.
• Olumlu benlik saygısı, bireyin kendi benliğine karşı olan olumlu tutumu olup, başkalarının tutum ve davranışlarından etkilenmez.
• Benlik saygısının özü, psikososyal gelişimin ilk basamağı olan temel güven ve güvensizlik dönemindeki içsel ayrılık ve süreklilik duygusunda yatar.
• Kendinizi, olduğunuzdan aşağı ya da üstün görmeden, değerli, olumlu, beğenilmeye ve sevilmeye değer buluyor, kendi kendinizden olduğunuz halinizle memnunsanız benlik saygınız yüksek demektir.
• Yakın ilişkiler içerisinde kendinizi nasıl algıladığınız sosyal benlik saygınızı, akranlarınız içinde kendi öğrenme yeteneğinizi nasıl gördüğünüz akademik benlik saygınızı, kendi mesleğinizi ne kadar önemli ve değerli gördüğünüz ise mesleki benlik saygınızı ifade eder.
• Benlik saygısının yüksek olması yaşamdan alınan doyumu arttırır.
• Benlik saygısı düzeyleri arttıkça, problemlerle başa çıkma kolaylaşır.
• Benlik saygısı ile yalnızlık düzeyi ters orantılıdır.
• Düşük benlik saygısı yeme bozukluklarında (anoreksiya nevroza, bulimia nevroza) bir risk faktörüdür.
• Duygusal zorbalığa uğramak, benlik saygısı üzerinde fiziksel zorbalığa uğramaya göre daha olumsuz etkilidir.
• Yüksek benlik saygısına sahip bireyler kendilerine başarılabilecek en yüksek hedefi koyarlar ve bunu gerçekleştirirler. Düşük benlik saygısına sahip bireyler ise kapasitelerinin altında başarılar hedeflerler.
• Benlik saygısı yüksek çocuk ve yetişkinler duygularını kontrol edebilir, başarısızlık karşısında yılmaz, başarısızlık karşısında daha iyisini yapmak için motive olur.
• Benlik saygınız yüksek ise “keşke farklı biri olsaydım” demezsiniz.
• Çocukların görüş ve düşüncelerini ciddiye almak onlar için en büyük saygı görme göstergesidir.
• Çocuğunuzun benlik saygısını arttırmak için onun eşsizliğini vurgulayın ve karşılıksız sevgi verin. Bu onun her davranışını sevmek ve onaylamak anlamında değildir. Açık, anlaşılır kurallarla yumuşak bir disiplin kurun ve mutlaka tutarlı olun.
• Çocuğunuzun benlik saygısını arttırmak için sadece başarılı olduğunda değil, iyi şeylere ulaşmak için çaba gösterdiğinde, olumsuz davranışlarda bulunmadığında da övgüde bulunun.
• Çocuğunuzla ortak hedefler belirleyin, bu doğrultuda ona destek ve yardımcı olun.
• “Ne kadar tembelsin”, “Ne kadar beceriksizsin”, “Sen adam olmayacaksın”, “Asla yapamayacaksın” gibi olumsuz kişisel eleştirilerden kesinlikle kaçının.
• Çocuklarınıza erken yaşlardan itibaren küçük sorumluluklar verin, kendi kendine bir şeyler yapabilmenin zevkini almasını sağlayın.
• Çocuğunuzu başka çocuklarla kıyaslamayın.
• Olumlu benlik saygısına sahipseniz strese o derece dayanıklı olursunuz.

Antalya psikiyatri ve Antalya psikoterapi merkezinin uzman ve deneyimli psikiyatrist ve psikologları psikolojik eğitim, ebeveyn eğitimi, ruh sağlığı, psikolojik sorunların destek ve tedavisi için yanınızdadır.

Çocuklarımıza sevgi ile zaman ayırmak ve hayatı anlamlı kılacak girişimlerde bulunmak ebeveyn sorumluluğumuzdadır.

Psikiyatri Antalya, Antalya Psikoterapi, Muratpaşa/Antalya, Antalya 2015.

Psikiyatrist ve Psikoterapist Emine Filiz Uluhan.