Şema Terapisi ve Şemalar

Çocukluk döneminde karşılanmayan ya da fazla karşılanan birtakım gelişimsel ihtiyaçlar olumsuz yaşam deneyimleriyle birlikte şemaların oluşmasına yol açar. Uyumsuz şemalar kişinin hayatına etki eden negatif kalıplardır. Bu şemaların oluşma sürecinde yaşantılar, ihtiyaçların yeterince karşılanamaması, ihtiyaçların gereğinden fazla karşılanması ve duygusal mizaç önemli bir etkendir. Uyumsuz şemalar; kişinin benlik algısının oluşmasında önemli bir rol oynar. Kişinin bilinçli farkındalığının dışındadır. Tekrarlayıcı ve değişime karşı dirençlidir. Yaşanan olaylarla tetiklenebilir. Her bireyin şemalarla baş edebilme biçimi farklıdır. Kaçma, teslim olma ve karşı saldırı olmak üzere üç türdür.

Şema terapisi, Amerikalı Psikolog Jeffrey E. Young tarafından geliştirilen hayat boyu devam eden psikolojik problemlere yönelik yenilikçi ve bütünleyici bir tedavi yaklaşımıdır. Şema terapiyle kişinin geçmiş yaşantısı ve bugünü arasında bir köprü oluşturulur. Kişinin yeni bilgilerle birlikte geçmişini anlamlandırabilmesine yardımcı olunur. Kişinin farkındalığının artırılması hedeflenir. Kişinin, şemalarını değiştirebilmesi ve onlarla baş edebilmesine yardımcı olur. Kronik depresyon, yeme bozuklukları, travma sonrası stres, ilişki problemleri ve anksiyete gibi pek psikolojik problemlerin tedavisinde kullanılır. Ancak yaşam krizi, psikotik rahatsızlıklar, ileri düzey alkol-madde kullanımlarında ve akut, şiddetli psikolojik bozukluklarda şema terapi uygulanmaz.

Bu yazımızda 11 şema kalıbının içindeki “özgüven” grubundan “kusurluluk” ve “başarısızlık” şemalarına değinip, tanımlamaya ve onları nasıl değiştirilebileceğini aktarmaya çalışacağız.

Kusurluluk Şeması:

Kusurluluk şemasının kökeninde çocukluk döneminde ebeveyn, öğretmen ve akran tutumları rol oynamaktadır. Çocukken ebeveynlerinden yeteri kadar sevgi, saygı ve değer görememe sonucunda oluşur. Sık eleştiri alan, yaşanan olumsuzlukların sorumlulukları üzerine yüklenmiş olan, akran zorbalığına maruz kalan ve sık sık değersiz olduğu hissettirilen çocuklar yetişkinlik döneminde bu şemanın etkisindedir. Kişi, “ ben değersizim, ben işe yaramam, ben görgüsüzüm” gibi kendini küçümseyici düşüncelere sahiptir. Bu nedenle kendini kusurlu görme, değersiz hissetme ve sevilmeye layık olamama inancı geliştirir. Sürekli kendisinde bir şeylerin yanlış, eksik ya da kusurlu olduğunu düşünme eğilimi mevcuttur.

Utanç duygusu bu şema ile ilişkilidir. Kişi, kusurlarının ortaya çıktığını hissettiğinde utanç duygusu meydana gelir. Bu nedenle kusurlarını gizleyebilmek için elinden geleni yapar. Yaygın olarak gözlenen bir şema olmasına rağmen, kusurluluk şemasının fark edilmesi zordur. Çünkü daha içsel durumlarla ilgilidir, herhangi bir kusurun varlığı mevcut değildir. Fiziksel ya da zihinsel engeli olan bir kimse bile bu şemayı geliştirmeyebilir. Buradaki en önemli nokta, kişiye ebeveynlerinin ne hissettirdiğidir.

Bu şemayla baş edebilmek için kişi genellikle kaçma yolunu tercih eder. Yakın ilişki kurmaktan çekinir. Bu nedenle ilişkilerinde daha uzak, mesafeli ve yüzeysel davranmayı seçer. Bazı durumlarda ise kişi baş edebilmek için aşırı telafi davranışına yönelir. Kendini kusurlu, yetersiz hissettiği noktada tam tersi şeklinde davranarak kendini öne çıkarır. Diğer insanları küçük görme eğiliminde olabilir.Sanki diğerleri onun kusurlu olduğunu anlayacakmış gibi her an tetikte davranarak mükemmel görünebilmek için elinden geleni yapar. Bir diğer baş edebilme becerilerinden teslim olma davranışını seçen bir kişi, kendi sevgi ve değerli olma gibi ihtiyaçlarının karşılanabileceğine inancı zayıftır.Bu nedenle bu düşüncelerini destekleyici ilişkiler kurar. Partner seçiminde de kendini yetersiz ve değersiz hissettiren kişilerle birlikte olur.

Kusurluluk şemasını nasıl değiştirebilirim?

*Çocukluk döneminizde kendinizi kusurlu hissedip, utanç duygusu yaşamanıza neden olan duygularınızı anlamaya çalışın ve içinizdeki yaralı çocuğu hissedin.
*Kusurluluk şemanızla baş edebilmek için neler yapıyorsunuz listeleyin.
*Bu şemanızla baş edebilmek için kaçmak ya da karşıt saldırıya geçme davranışlarını uyguluyorsanız eğer bunları durdurmaya çalışın.
*Çocukluktan itibaren var olan kusurlarınızı ve değerli olarak nitelendirebileceğiniz özelliklerinizin listesini yapın. *Ardından şu andaki kusurlarınız ve değerli olan özellikleriniz neler listeleyin.
*Değiştirebileceğinizi düşündüğünüz kusurlarınız için bir program yapın.
*Sizi eleştiren kişilere mektup yazın.
*Baş edebilme kartları hazırlayın.
*İlişkilerinizde doğal olmaya çalışın.
*Size yakın davranan kişilerin sevgisini kabul edin.
*Size kötü davranan kişilere sınırlarınızı oluşturun.
*Eğer yakın aile bireylerinizden size eleştirel yaklaşan birileri varsa, size kendinizi kötü hissettirmelerine izin vermeyin.

Başarısızlık Şeması:

Bu şemanın kökeninde, çocukluk döneminde deneyimlenmiş başarısızlıklar yatar. Her bireyde farklı koşullarda gelişmektedir. Aile bireylerinin yüksek başarı beklentisi önemli etkendir. Ebeveynlerinden birisinin veya ikisinin çok başarılı olması nedeniyle çocukta onların yüksek beklentilerini karşılayamama inancı oluşur. Bu durum başarısızlık şemasının gelişmesine yol açan etkenlerdendir.

Ebeveynlerin çocuğun başarısını umursamaması, bu şemanın oluşmasındaki bir diğer önemli nedendir. Bu durum çocuğun kendini kötü hissetmesine yol açar ve başarılı olsa bile tehdit altında hissetmesine yol açar. Bir diğer önemli etken sık eleştiri almaktır. Ebeveynler ya da önemli gördüğü kişiler (öğretmen, akrabalar vb. gibi) tarafından sık alay konusu olma ya da eleştiriye maruz kalma, bir süre sonra çocuğun kendi iç sesi haline gelir. Kişinin yetersizlik duygusu hissetmesine yol açar. Yaşıtlarından kendini aşağıda hissetme veya kardeşlerin sürekli kıyaslanması gibi durumlar bu şemanın oluşmasına yol açan diğer nedenlerdendir.

Başarısızlık şemasıyla baş edebilmek için kişi, çoğunlukla kaçma eğilimindedir. Örneğin, potansiyelinin altında bir kariyer seçebilir ya da terfi almak için gerekli adımlarda bulunmaz. Kendi yeteneklerini ve başarılarını küçümseme davranışları gözlenir. Kendi çevresi ve akranları kadar başarılı olsa bile, kendini başarısız hisseder. Bir diğer baş etme biçimi ise bu şemayı telafi edebilmek için diğer rollerde mükemmel olmaktır. Örneğin, erkekler kariyer hayatındaki başarılarını telafi edebilmek için sporda kendini öne çıkarabilir ya da kadınları baştan çıkarma konusunda ilişkilerinde üstün bir performans sergileyebilir. Bir diğer baş etme yolu da kaçma davranışlarıdır. Kişi kendinden daha başarılı eş seçerek zorluklardan kaçar. Kendi başaramayacağı inancı nedeniyle eşinin başarılarıyla yetinmeyi tercih eder.

Başarısızlık şemasını nasıl değiştirebilirim?

*Başarısızlık duygularınız gerçek mi yoksa sizin çarpıtılmış düşünceleriniz mi olduğunu irdeleyin.
*Kendini başarısız hisseden, içinizdeki çocukla iletişim kurmaya çalışın ve ona yardım eli uzatın.
*Gerçekten yaşıtlarınıza kıyasla başarısız olduğunuz durumlar varsa; başarısızlıklarınızdaki örüntüyü anlamaya çalışın.
*Başarısızlık örüntünüzü değiştirebilmek için harekete geçin.
*Kendinize başarısızlığı yok edebilmek için baş edebilme kartları hazırlayın.
*Bu şema ile baş etme sürecinize sevdiklerinizi de dahil edin.

Psikolog Funda Buharalı.

Psikoterapi Antalya, Antalya Psikiyatri ve Psikoterapi Merkezi.